جشن بیل گردانی نیم ور آیینی دو هزار ساله در محلات

یکی از جذاب ترین قسمت های یک شهر، روستا و یا منطقه ویژگی های فرهنگی و آداب و رسوم رایج در آن ها است که در هر نقطه نمایشی خاص را به راه می اندازند و رنگ تازه ای به آن می پاشند. بیشتر این آداب و رسوم ها ریشه در تاریخ دارند و از وقایعی کهن با ما سخن می گویند.

کشور ایران با مهربانی، اقوام مختلفی را از فرهنگ های متنوع در آغوش گرفته است و یکی از غنی ترین کشورها در زمینه ی تنوع قومی به شمار می رود. در هر گوشه ای از این سرزمین مردمانی را می بینیم که به شیوه ی خاصِ خود به زندگی ادامه می دهند، جشن های خاصی را برگزار می کنند و غم هایشان را نیز به شیوه ای خاص به نمایش می گذارند.

همه ساله با فرا رسیدن بهار، مردمان شهر نیم ور محلات با آداب و رسوم خاصی فصل آبیاری مزارع خود را آغاز می کنند و برای پاسداشت این اتفاق مراسمی را با عنوان جشن بیل گردانی برگزار می نمایند. در این جشن مردم گرد هم می آیند تا در کنار یکدیگر و با کمک هم، مسیر آبرسانی به مزارع را از گل و لای پاک کنند و تلاش و همدلی خود را به نمایش بگذارند.

بیل گردانی در تاریخ بیستم دی ماه سال ۱۳۸۹ به عنوان یک جشن آیینی و ورزش پهلوانی و نمادی از همدلی و تعاون در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

می گویند که قدمت این جشن به بیش از ۲۰۰۰ سال پیش باز می گردد و برای تشکر از الهه آب (آناهیتا) انجام می شده است که ریشه در آیین های زرتشتی دارد. از نظر فرهنگی می توان ریشه ی این جشن را در فرهنگ آب و آبیاری دانست و از سوی دیگر آن را کاری برای نشان دارن زور و پهلوانی مردم به دشمنان پنداشت. شرکت در این مسابقه سنگین در توان هر کسی نبوده و یکی از اهداف آن  آماده کردن نیرو برای لشکر کشی ها و جنگ های محلی بر سر آب و ایجاد ترس در دل همسایگان بوده است. مردم نیم ور نیز معتقدند که اجرای این جشن کهن برکت را زیاد می کند و موجب فراوانی آب می شود.

دلیل برگزاری این جشن هر چه که باشد از قدیم الایام مردم را به بهانه ی لایروبی جوی ها دور هم جمع می کرده تا کمک به یکدیگر و همکاری و تعاون را بیاموزند و آن را از یاد نبرند. این جشن برای کشاورزان آبادی، نویدبخش روز پایان کار طاقت فرسای لایروبی، برای کودکان و نوجوانان روز تفریح و سرگرمی، برای جوانان و پهلوانان روز قدرت نمایی و برای نوازندگان روز هنر نمایی به شمار می رود و همه را از پیر و جوان درگیر خود می کند.

لایروبی ( مراسمی پیش از آغاز بیل گردانی )

به هنگام اسفند ماه و اوایل بهار، موضوع گل و لای انباشته شده در رودها و رشد علف های هرز یکی از مسائل مهم برای کشاورزان به شمار می رود. به همین دلیل رود نیم ور نیز در طول مسیر ۱۸ کیلومتری از محلی به نام وز در آسیاب تا محل بند (سد) دچار گرفتگی کنال ها و خروجی های آب می گردد که تنها راه مقابله با آن لایروبی است.
لایروبی عملیاتی گروهی است که در طی آن گل و لای کف و دیوار های جُوی خارج شده و  علف و نی های داخل جُوی نیز برداشته می شوند. اگر این کار به صورت منظم و در هر سال انجام نشود، با بالا رفتن سطح گل و لای، جوی نمی تواند آب را از مبدا به مقصد منتقل نماید و کشاورزان را دچار مشکل می کند.

این عملیات توسط کشاورزان در دو قسمت صورت می گیرد:

 قسمت اول از وز تا بند که به صورت مشترک با کشاورزان نیم ور و باقرآباد انجام می شود.

 قسمت دوم از وز تا زمین های کشاورزی که کشاورزان باقرآباد و نیم ور به صورت جداگانه آن را انجام می دهند.

درگذشته لایروبی از اوایل اسفند با شکستن دهانه بند آغاز می شد و پس از اتمام لایروبی که حدود بیست روز طول می کشید مجددا بسته می شد تا آب در مسیر درست خود جریان یابد. البته امروزه با کشویی شدن این قسمت، کار راحت تر انجام می گیرد. این بند

آبادی های در مسیر رود، هر کدام بسته به سهمی که از آب می برند نفراتی را برای کمک می فرستند. تعداد این نفرات متغیر است و بر اساس بارندگی و میزان آب تغییر می کند. در ابتدا هر یک نفر قسمتی از مسیر را لایروبی می کند و گل و لای را به بیرون می ریزد اما با افزایش عمق آب، این کار به صورت دو نفری انجام می شود. به این صورت که یک نفر با عنوان بالا سری، در زیر پای خود، پله ای به نام آخوره درست می کند و فردی درون رود، گل و لای را به آخوره انتقال می دهد تا بالاسری آن را به بیرون بریزد. در ادامه باز هم با افزایش عمق این تعداد به سه نفر می رسد.

محلی به نام لُغوُ وَرز بیشترین عمق را دارد که در حدود ۳۰ تا ۴۰ متر است و مشکل ترین قسمت برای لایروبی به شمار می رود. علاوه بر گود بودن رود، مشکل دیگر این است که به سبب موقعیت خاص، تنها می توان گل و لای را از سمت جنوب آن به بالا ریخت.

در این قسمت محلی را که دارای گودی بیشتری نسبت به خود کف رود است به عنوان مرکز در نظر می گیرند و در ابتدا سعی می کنند گل و لای را از طرفین به مرکز رود بیاورند. در این قسمت ۴ نفر می مانند و بقیه افراد شامل ۴۴ نفر در دسته های دوتایی در ۲۲ آخور در شیب دامنه جنوبی رود مستقر می گردند و با تلاشی گروهی عملیات لایروبی را به پایان می رسانند.

پس از لایروبی لغورز، افراد همچنان پیش می روند و پس از گذشتن از محل های مشهوری، همچون سنگ گرده، درچاه پایین، لامِکشان، چاه بغله و در چاه بالا، بالاخره پس از ۱۲ تا ۱۶ روز کار سخت و طاقت فرسا به پایان مقصد لایروبی می رسند. گفته می شود که کار و تلاش لایروبان معادل چهار سال کار مداوم  و بدون تعطیلی می باشد و همکاری بسیاری را می طلبد.

هنگامی که بند آب باز شده و به نخستین انشعاب خود یا در زبان محلی " وارگو" می رسید، مردم جشن و سرور را آغاز می کردند و تا به امروز این مراسم همچنان پا برجای مانده است.

روز جشن

با فرا رسیدن روز جشن صدای جارچی از محل برگزاری به گوش می رسد که مردم را به شرکت در مراسم فرا می خواند. پس از آن که مردم جمع شدند مراسم هایی خاص انجام می شود که همراه با موسیقی محلی هم چاشنی تازه ای به این جشن کهن می بخشند:

رژه لایروبان

پیش از حضور پهلوانان و بیل گردانان در صحنه، مراسمی خاص انجامی می گیرد که از گذشته تا به امروز هر سال شکلی تازه به خود گرفته است اما اصیل ترین شکل آن به این گونه بوده که با نزدیک شدن به روزهای پایانی لایروبی، برنامه به گونه ای تنظیم می شد که در روز آخر، کار قبل از ظهر پایان یابد و از آن پس لایروب ها به سمت آبادی حرکت نمایند.

وقتی لایروبان به سوی آبادی بر می گشتند در بالای باغ ها و محلی موسوم به پل سنگی توقف می کردند و قاصدی را برای خبر کردن مردم می فرستادند. مردم با شنیدن خبر اسبی را به پیشواز آنها و در واقع به پیشواز آب می بردند و خودشان را برای جشن آماده می کردند. بیل گردانی از همان ابتدا، روز خاصی نداشت و بسته به میزان خرابی رودها هر ساله در روز خاصی اجرا می شد.

لایروبان بیل های خود را با طناب می پیچیدند و تا آماده شدن مردم به تمرین می پرداختند. اما در همین فرصت در آبادی، اسبی انتخاب می شد تا دستمال های قدیمی شرابه دار به گردنش بیاویزند و آن را به بهترین شکل بیارایند. روی زین این اسب پارچه تمیزی می انداختند و به پیشواز لایروبان می فرستادند.

یکی از افراد بیل در دست که خدمت رفته و یا سابقه ی نظامی داشت، لباس نظامی می پوشید و چارقد ریشه دار سبز یا قرمز و نویی را به گردن می انداخت. این شخص بر اسب سوار می شد و بقیه که بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ تن بودند در صفوف منظم و در دسته های چهارتایی بیل ها را بر دوش گذاشته و به دنبال سوار به طرف آبادی حرکت می کردند. فرد دیگری نیز با لباس نظامی، به عنوان دستیار در کنار اسب حرکت می کرد.

در آبادی گروه کوچک نوازندگان، طبل و سنج می نواختند و جمعیت آبادی، دور تا دور میدان و یا بر روی پشت بام ها به انتظار ورود لایروبان می نشستند. با ورود سوار به محل برگزاری مراسم جمعیت با هلهله و شادی از آنها استقبال می کردند.

مراسم با رژه بیل دار ها آغاز می شود و سپس بیل گردانان به میدان می آیند. 

بیل گردانی

در این مرحله، ورزشکاران یا برخی از لایروبان منطقه در قالب بیل گردانان به صحنه می آیند. آنها هفت بیل را که مخصوص باغ اسپار  زیر و رو کردن خاک باغ) هستند و در دو دسته چهار و سه تایی به یکدیگر بسته شده اند را دردست می گیرند و سپس در دو جهت مخالف به صورت ضربدری در بالای سر خود می چرخانند. هر بیل در حدود ۱.۷۰ تا ۲ متر طول دارد و چرخاندن آن در بالای سر کار چندان آسانی نیست. این ورزشکاران باید دو دسته بیل به وزن ۳۲ کیلوگرم را ۵ تا ۳۰ بار در هوا چرخانده و در عین به حرکت در آمدن هفت آسمان و نزول رحمت الهی را با دعا طلب کنند تا به نوعی، قدرت خود را به نمایش بگذارند.

بیل ها باید به گونه ای دور سر چرخانده شوند که بیل های دست راست به چپ و بیل های دست چپ به راست بچرخند. تا پایان بیل گردانی باید پای راست در جلو گذاشته شده و بیل گردان در حالی که تعادل بیل ها را حفظ می کند موفق به حفظ تعادل خودش نیز بشود.

شور و هیجان در میان تماشاچیان بالا می گیرد و همه به تشویق می پردازند. هر کس که موفق شود دفعات بیشتری بیل را بچرخاند به عنوان برنده اعلام می گردد اما اگر کسی نتواند تعادلش را حفظ کند و یا بیل‌ها به هم بخورند، حاضران به رسم قدیمی او را هو می کنند.

پیش تر کار لایروبی چندین روز به طول می انجامید و بعد بیل گردانی برگزار می شد. فلسفه ی این قدرت نمایی در گذشته این بود که پهلوانان به همگان اعلام دارند بعد از چند روز کار و تلاش و لایروبی هنوز هم خسته نشده اند و می توانند به کار ادامه دهند.

چرا هفت بیل؟

استفاده از هفت بیل در این جشن نمادی از هفت آسمان، هفت روز هفته، هفت دُنگ آب (سهم آب)می باشد. آنها بر این باورند که با چرخاندن این بیل ها هفت آسمان و ابرها به گردش در می آیند و برکت را روانه ی زمین می کنند.

تماشاچیان به صحنه می آیند

پس از تمام شدن قدرت نمایی بیل گردانان، تماشاچیان هم فرصت پیدا می کنند تا بیل گردانی را امتحان کنند که اغلب بعد از چند بار چرخاندن بیل ها قادر به ادامه نخواهند بود اما با این کار شور خاصی بر فضای جشن حاکم می شود.

- اهدای جایزه به فرد برنده، حس ختام مراسم

در پایان به فردی که بیشترین دفعه بیل را دور سرش چرخانده جایزه و لوح اهدا می شود و مورد تشویق تماشاچیان قرار می گیرد.