این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی ، انتهای‌خیابان مسجد جامع ، محله دروازه شاهی‌ واقع است .

بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری « امیر علاءالدوله كالنجار » اولین امیر كاكویی بوده است اما بنای‌كنونی مسجد را در قرن هشتم‌هجری « سیدركن الدین محمد‌قاضی » احداث می‌كند .

بنای مسجد جامع كبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایا و یا در كنار بناهای‌ متنوعی بنا گردیده‌است كه‌ در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ، مسجد جامع عتیق ، مسجد جمعه قدیم ‌«‌ درده » مسجد جامع نو و بناهای‌الحاقی آن به‌اسامی گوناگون یاد شده است .

پاره ای عقیده دارند‌كه در دوران پیش‌از اسلام در این‌ مكان‌ آتشكده‌ای برپا بوده ‌كه تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته ،اما دلایل‌كافی برای‌این مدعا در دست‌نیست . اما آنچه‌كه مسلم و‌مكتوب است، آن است كه در قرن پنجم هجری‌ « امیر علاءالدوله كالنجار »‌ اولین امیر‌كاكویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد كه در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است . همسرش ارسلان خاتون مناری در كنار مسجد اولیه بنا می كنند كه تا قرن نهم برپا بود.

فرزند ایشان « علاءالدوله گرشاسب » ( 513 ـ 488 هجری ) مسجد دیگری با طرح تك ایوانی گنبد دارد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد . وی پایاب قنات زارچ كه هم اكنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می كند و جماعتخانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید كه در سال 1240 شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود . در سال 536 هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرزبن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می كنند .

پایه های مسجد جامع نو در سال های 724 یا 728 هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط « سیدركن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی » گذارده شده .

در سال 732 هجری قمری « مولانا عفیف الدین » مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدركن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال 777 هجری قمری در زمان حكومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می كنند كه همان كریاس ضلع شرقی می با شد .

در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد . در سال 809 هجری قمری خواجه جلال الدین خوارزمی پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً كاشیكاری می كند . در سال 819 شاه نظام كرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی كاشیكاری مسجد را تمام كرده و كتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می كند كه از آن كتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است . وی همچنین كتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه وگنبدی می سازد .

در سال 836 هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیرچقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش كرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشند

در سال 861 هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعتخانه شاه نظام كه درحال انهدام و ویرانی بوده می پردازند . در سال 862 اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیرنظام الدین حاجی قنبرجهانشاهی در مجموعه قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را كاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حكیم به كاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید . در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام « آقا جلال الدین محمد » مشهور به مهترجمال ، حاكم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید .

در دوره افشاریه هیچگونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست . اما در دوره زندیه كتیبه ای به تاریخ 1172 هجری قمری در كریاس ضلع شرقی مسجد نصب است كه بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است .

در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد كه دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد . این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال 1236 آغاز شده است و در سال 1240 به پایان می رسد

وی اقدام به تخریب بخشهای قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواقهای اطراف آن را اضافه می كند . همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای كاكویان احداث كرده و انحراف قبله آن را تصحیح می كند كه در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد .

بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیك به یك قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال 1349 هیئت حامیان مسجد جامع كبیر یزد ، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (‌ باستان شناس )تشكیل و به احیای مسجد پرداختند . به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد كه منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد . توسط هیئت حامیان ، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مكان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

مسجد جامع كبیر یزد بدون تردید یكی از شاهكارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید كه تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است . این بنا مشتمل بر یك ایوان رفیع و گنبد خانه و دو شبستان تابستانه در طرفین آن دو گرمخانه در ضلع شرقی و غربی و یك صحن بزرگ مستطیل شكل و دو پایاب می باشد .

برچسب ها

• مکانهای تفریحی یزد

• جاذبه های دیدنی یزد

• جاهای دیدنی یزد

• محله دروازه شاهی‌

• مسجد جامع

• مسجد جامع یزد

• مسجد جامع در یزد

مطالب مرتبط